Ko te numela GDP a Tokelau

Ko te numela a Tokelau i he kikilaga ki te aofaki tau tupe e maua mai i te tukufakatahi o na koloa ma tautuaga e gaohi lava i luga o fenua mo he vaitaimi (GDP) kua fakatino mo he taimi muamua

Apia, 28 Apelila 2017

Ko te Ofiha o Fuainumela Fakamaumau o Tokelau na fakahalalau atu e kilatou te numela (GDP) e fakailoa mai ai te tuputupu pea o te tamaokaiga o Tokelau mo te taimi muamua. Ko te Tauhaga tupe 2015/16 (Iulai-Iuni), na fuafua ai e tuha e 14 miliona ite tupe Niuhila, e 6,275 ite tupe Amelika a te tino e fokotahi. Ko te fenua taikole o Niu Hila ia Tokelau teia ko heki fakatino hana faigamalo, e 500 km kite itu i Matu o Samoa, e toka 1,449 ia tagata i luga o fenua i te faitauga e iei nei.

Ona ko te taua o tenei numela (GDP), ko te lahiga o na atunuku e iloilo e kilatou tenei numela ke fakailoa ai te tamaokaiga o he atunuku taki tauhaga, kafai e heai taki kuata i te tauhaga. I te taimi nei, ko Tokelau na fakatino oioti e ia te iloiloga tenei ite 1990; kae ko te taimi nei koi fakaaoga lava te numela tenei ke pa mai nei (fakatakitakiga i loto o te Wikipedia, mai te CIA World Factbook 1993).
DavidHughes@work9mar17-300 He tino faigaluega kua iei tona poto patino mai te fakalapotopotoga faka-te-va-o-malo mo na Tupe (IMF), ko Mr N David Hughes, na fai e ia he huiga ki te matakupu tenei. Na galue ia ma ietahi mataeke o te Malo o Tokelau ia Fepuali/Mati 2017 ke mafai ai o na iei he taunukuga lelei ki tenei numela, talafeagai mo te taimi nei.

Ko te lahiga o na atunuku e tuku atu tenei numela i tauhaga takitahi, kae ko te lafoga tauhaga a Tokelau e kamata ite aho 1 Iulai ite tauhaga ke pa kite aho 30 o Iuni ite tahi tauhaga. Ko te lahiga o na fakamaumauga na kaumai mai na teugatupe a te malo, na fehoahoani lahi ki te fakamautinoaga o tenei numela ite piliota lava tena.

 
Ko te numela tenei e mafai ke fua ai te tamaokaiga i ni auala e tolu: na koloa ma na tautuaga e gaohi, tupe maua, ma na tupe fakafano. Pe ko tefea lava te auala e fakaaoga ke iloiloa ai tenei numela (GDP) taua e fua ma fakalagolago ki na itukaiga fakamatalaga e maua vave e te tino e iloilo e ia. Ona ko Tokelau e taikole na koloa e gaohi lava i luga o fenua kae tokalahi te kaufaigaluega e tautua, ko te itu ki na koloa gaohi na fakaaoga ke mafai ai ke maua ni ikuga e hili te lelei ma fakatalitonugia.

Ko te iloiloga o tenei numela na lahi lele te fehoahoaniga na maua mai te Hakilikiliga mo na tupe maua ma na tupe fakafano a kaiga, na fakatino i Tokelau mo te taimi muamua mai ia Me 2015 kia Fepuali 2016. Na fakatino tenei galuega ma lagolago mai ki ei ni tagata faigaluega o te Fakalapotopotoga fakaitulagi a Pahefika (SPC) e fakamautu i Noumea, i Niu Kaletonia. Ko he tahi lihohi taua na fehoahoani ki te iloiloga lava o tenei numela (GDP) ko te Numela o na tau ona koloa ma na tautuaga e mahani fakatau e tagata e maua taki kuata teia nae tapena pea e te Ofiha o Fuainumela Fakamaumau ma fakailoa fakamua taki kuata kamata mai ia Iuni 2012.

Ko te numela (GDP) tenei e fakailoa mai ai te lahi/fuaefa o te tamaokaiga, e tuku mai ai he fuafuaga lelei muamua o he atunuku fakatuhatuha ki ietahi atunuku faka-te-va-o-malo mo he piliota. Ko te tuputupu pea o te numela (GDP) tenei atonu ko he kikilaga hako ia ki te olaola pea ma te tupu o te tamaokaiga. Kafai e tuku kite tupe Amelika (USD), ko te numela fatu kite aofaki o te tupe maua a he tino o he atunuku e iei tona hokotaga pili ihe kikilagaki te gaholo (ite itu tau tupe) o na nofonofoga ina atunuku.

I loto ona hui ki te Fakalapotopotoga Fakaitulagi o te Pahefika, ko te numela (GDP) mo te 2015/16 e tuha e faka 1.5 te lahi fuafua ki te numela (GDP) o Samoa, Fiti, Marshall Islands, Tonga ma Tuvalu, kae ei lalo o te afa o te numela mo Amelika Samoa, Nauru, Niue, North Mariana (Atu Mahela), Palau ma Wallis ma Futuna. E taikole ifo lele fakatuhatuha ki te Atu kuki (Cook Is), Guam, Niu Kaletonia, Papua Niu Kini, Solomona, ka ko Vanuatu e taikole tona numela (GDP) fakatuhatuha ki Tokelau (fakamaumauga mai na Fuainumela fakamaumau a te SPC 2015).

I he fakatuhatuhaga, ko te numela (GDP) a Niuhila i te kikilaga faka te tauhaga e tuha e 256,190 miliona ite tupe Niuhila, ma te aofaki a te tino: USD38,000 (ko na tau i te taimi nei, e fakagata i te tauhaga ia Hetema 2016).

Ko te numela (GDP) a te tino e fokotahi e kitea ai pe vehea te fuafuaga o tulaga o te olaga faka vaitaimi.Kae ehe takua ai foki ietahi vaega taua takitahi ki te lelei o te olaga, e veia ko te lelei o te hikomaga, te haogalemu, te ola malolo ma te mataloa o te ola o te tagata, veia ki te lelei o te hikomaga, te aofaki o tagata e faitau, itukaiga ma tutuha o te avanoa e maua, fakatuhatuhaga o taumalo ki tautiti, te mativa ma te kehekehega i na tupe maua ma na tupe fakafano.

Ko ni ie tahi ona vaega ienei kua mo he taimi muamua kua kikila totoka ai ki ei i te Tuhiga igoa a Tokelau e fakatino taki 5 tauhaga, na fakatino ite aho 18 Oketopa 2016. Ko te Tuhiga igoa tenei na fakatino ma lagolago mai ki ei te Ofiha o Fuainumela fakamaumau a Niuhila i Ueligitone. Ko na ikuga auiliili o tenei fakatinoga kua avanoa i luga o te neti vateatea a Tokelau ma ietahi fakamatalaga e avanoa i he taimi lata mai ite http://TokelauNSO.tk

Mo ni ietahi fakamatalaga oi fakahekotaki ia Dr Jaap (iapi) Jasperse, Statistics Adviser, Tokelau Ofiha o Fuainumela Fakamaumau, Apia, Samoa. Email: iapi.jasperse@tokelau.org.nz, tel: +685 7294913
 
DavidHughes@9mar17-200 Fakaopoopoga o he tahi puha

Ko Mr N David Hughes he tino kua litaea kae e faigaluega foki ka kua lahi tona poto patino ki te iloiloga o te numela tenei (GDP) e nofo tumau i Egelani. Nae galue i loto o te mataeke o te Ofiha o Fuainumela fakamaumau a te Malo i te lahiga o taimi. Ite taimi na uma ai i tana tautuaga tenei na kamata ai oi galue lava ia faka konekalate mo te Fakalapotopotoga faka-te-va-o-Malo e kikila fakapitoa ki te tulaga e galulue fakatahi ai ke fakamautu te tupe (IMF) i Washington DC, Amelika.

I tana tautuaga tenei kua fakatino e ia e ova atu ite 100 galuega i na tahi atunuku, ki te iloiloga lava o tenei numela (GDP) e tuha kua 50 ia atunuku e tau atiake kua fehoahoani ki ei: ko te lahiga i Afelika, ko te lototonuga o na fenua I Apia ma Aukipito (Middle East) ma te Caribbean (latalata ki Amelika ma Mexico).

Ko te Ofiha o Fuainumela Fakamaumau o Tokelau i Apia, Samoa, na fakamanuiagia ite kua mafai ke kaufakatahi mai te tamana tenei kia Mr Hughes mo he lua vaiaho ia Fepuali/Mati 2017, kite ikuga o te numela (GDP) tenei (faka te tauhaga e tuha e 14 miliona ite tupe Niuhila, e tuha e 6,275 USD). Ko te galuega tenei na lagolago malohi mai ki ei te fakalapotopotoga a te Pacific Financial Technical Assistance Centre (PFTAC) fakamautu i Suva, Fiti.
 

Ata: Mr N David Hughes, tino kua lava tona iloa kite iloiloga o na numela (GDP) i Washington USA.

Fakahalalaunga ma na iloiloga ite gagana Igilihi